Gazagystanda Sanly Gurallaryň kömegi bilen Gynamalara Garşy Göreş

Uzyn ýyllaryň dowamynda Gazagystanda hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri tarapyndan gynamalar kazyýete ýetmedi, sebäbi pidalaryň subutnamalary ýa-da şikaýat mehanizmleri ýokdy. Emma 2022-nji ýylyň ýanwar aýyndan soňra, gazyň bahasynyň duýdansyz ýokarlanmagy bilen ýüze çykan köpçülikleýin protestler demonstrantlar bilen polisiýanyň arasynda güýçli çaknyşyklara sebäp bolanda, polisiýanyň gynamalary we ýowuz daraşmalary barada köp habarlar ýüze çykdy. Arza-şikaýatlaryny bermek we gynamalary derňemek üçin has täsirli mehanizmiň zerurlygy belli boldy. Bu zerurlygy göz öňünde tutup, USAID-iň “Merkezi Aziýada Durmuş Innowasiýalar” (SICA) maksatnamasynyň goldawy bilen “Ekspert garaşsyz gözleg instituty” Jemgyýetçilik gaznasy, döwlet hukuk goraýjy edaralary tarapyndan Gazagystan raýatlarynyň gynamalaryna garşy taslamany başlady. Topar bilim web sahypasyny we gynamalaryň 5000-den gowrak pidalaryna öz hukuklaryny goramak üçin ädimme-ädim proseduralary tapmaga kömek eden birgiden mugt wideolary döretdi. Mundan başga-da, SICA-nyň goldawy bilen bu gurama hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri üçin seminarlar we tegelek stollar geçirdi, olar köpçüligiň dykgatyna ýetirildi we metbugatda 20-den gowrak bellenme toplady.

Taslamanyň utgaşdyryjysy Mirhat Serikbaýew: “Bularyň hemmesi ýanwar aýynda bolup geçen wakalardan soň köpçülikleýin habar beriş serişdelerinde gynamalaryň köpüsi subut edilen köpçülikleýin rezonans bilen başlandy. Polisiýa tarapyndan tussag edilen 5000 demonstrantyň arasynda köpüsi gynamalardan heläk boldy, ýöne takyk san ýok, sebäbi adamlar arz-şikaýatlaryny bermekden gorkýardylar. Biz kömek bermek isledik, şonuň üçin kärdeşlerim bilen gynamalaryň subutnamasyny nähili etmelidigi barada we pidalara we olaryň maşgalalaryna kömek etmek we kazyýet işine we halkara jemgyýetçiligine ünsi çekmegi barada sosial ulgamlarda göni ýaýlymda aýdyp başladyk.”

Sosial mediýadaky birnäçe ýazgylara jogap bermek arkaly topar gynamalaryň pidalarynyň köpüsiniň psihologiki we hukuk kömegine mätäçdigine düşündi. Mirhat: “Bize gynamalaryň pidalarynyň peýdaly bolup biljek ähli zerur maglumatlary ýygnaýan bir platforma gerekdi” -diýdi.

Topar halkara goldawyny gözläp başlady we oňyn üýtgeşmeleri höweslendirmäge gönükdirilen jemgyýetçilik başlangyçlaryny maliýeleşdirmek mümkinçiligi bolan SICA “Innovative Solutions” grantyna ýüz tutdy. SICA granty EIRI toparyna gynamalaryň pidalaryna mugt kömek berýän web sahypasyny döretmäge mümkinçilik berdi. Taslamanyň www.pytkamnet.kz web sahypasynda pidalar kanuny maglumatlar bazasyna girip bilerler, mugt psihologiki we hukuk kömegini sorap bilerler we wideo sapaklaryny görüp bilerler. Okuw kitaplarynda gynamalar bilen baglanyşykly wakalary resminamalaşdyrmagyň we ýerli we halkara guramalara arz-şikaýatlaryň berilmegi yzygiderli öwredilýär. Sahypanyň maksady, gynamalaryň sessiz galýan pidalaryna adalata ýetmäge kömek etmäge taýyn halkara guramalaryň, aktiwistleriň we aklawçylaryň bardygynny görkezmek.

Mirhat: “Biziň alyp barýan çemeleşmämiz, konflikte gatnaşýan iki tarap bilen hyzmatdaşlygy öz içine alýar. Esasy maksadymyz gynamalardan heläk bolanlara ýeterlik kömek bermek we hukuklarynyň bozulmagy bilen baglanyşykly zyýanyň öwezini dolmagyň ýollary barada maglumat bermek” -diýdi. “Şol bir wagtyň özünde, hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri bilen gynamak ýaly bikanun derňew usullarynyň ulanylmagynyň olaryň wezipeleri üçin agyr netijelere getirip biljekdigi baradaky düşünjesini ýokarlandyrmak üçin işlemegiň möhümdigini kabul edýäris.”

Mirhatyň aýdyşy boýunça, topar gynamalar baradaky statistikanyň erbet hakykaty bilen ýüzbe-ýüz bolanda uly kynçylyk çekdi. Taslamanyň agzasy we “Kadyr-Kasiet” guramasynyň lideri Anara Ibraýewa 2020-nji ýylda polisiýa işgärlerine garşy yzygiderli şikaýatlara garamazdan diňe 25 sany gynamalar barada hökümleriň çykandygyny, we 2022-nji ýylda bolsa iki ýa-da üç sany çykandygyny belleýär. Mirhat sözüniň üstüni ýetirýär: “Her ýyl gynamalara höküm edilýänleriň sanynyň peselmegi aladalandyrýar, sebäbi bu polisiýa işgärlerini gynamalary ulanmaga we kanunlary äsgermezlik etmäge höweslendirýär”.

Bu meselä garşy göreşmek üçin topar 50 sany hukuk goraýjy işgär üçin seminar gurady. Adam hukuklaryny goraýjylaryň, aklawçylaryň we hukukçylaryň ýolbaşçylygyndaky seminara Baş prokuraturanyň, Adam hukuklary boýunça komissaryň we Gynamalara garşy koalisiýanyň wekilleri gatnaşdy. Sessiýada polisiýa işgärleri tötänleýin “sorag edijiler” we "şübhelenýänler" rollary berlen oýun oýnadylar. Birinjiler manipulýasiýa dilini ulanyp, ikinjileri “soraga aldylar”. Mirhatyň sözlerine görä, seminar polisiýa işgärlerine şübheli adamlaryň ýerine geçmäge we soraglaryň we gynamalaryň rehimsizligini görmäge mümkinçilik berdi. Mirhat belleýär: “Gatnaşanlaryň käbiri seminaryň olaryň pikirlerini üýtgedendigini aýtdylar. Aslynda, biz hiç kimiň, polisiýany goşmak bilen, yzarlamadan ätiýaçlandyrylan bolmadygyny düşündirip bildik.”

Bu, täze kanunlaryň kabul edilmegi bilen, EIRI toparynyň tagallalarynyň häzirki wagtda Gazagystanyň polisiýanyň nädogry hereketleri baradaky pozisiýasynyň üýtgemegi bilen utgaşýar. 2023-nji ýylyň mart aýynda mejlis polisiýa işgärlerinden soraşdyrmany wideo almagy talap edýän kanuny kabul etdi. Mundan başga-da, kanun türmäniň lukmançylyk bölümleriniň ýolbaşçylygyny Içeri işler ministrliginden Saglygy goraýyş ministrligine geçirdi. Häzirki wagtda Baş prokuratura polisiýa işgärleri tarapyndan ygtyýarlykdan hyýanatçylykly peýdalanmak meselelerine gözegçilik edýär. Mirhat şeýle düşündirýär: “Mundan ozal polisiýany hem gözegçilik edýän [Gazagystanyň] Içeri işler ministrligi gynamalar we türme lukmançylyk merkezleriniň hilini barlamak boýunça esasy edarady”. “Elbetde, bir edara öz-özüni barlanda, kärdeşlerini jogapkärçilige yzarlamak islemezligi mümkin. Indi bu jogapkärçilikler beýleki degişli edaralara geçirilenden soň, oňyn üýtgeşmeleriň bolup geçjekdigine ynanyp bileris.”

EIRI taslamasy gatnaşyjylardan eýýäm oňyn seslenme aldy. Bu topar, şeýle hem, Baş prokuratura, Adam hukuklary Ombudsmeni we Gynamalara garşy koalisiýa ýaly esasy gyzyklanýan taraplar bilen gynamalar meselesini çözmekde utgaşdyrylan we köp taraply çemeleşmäni öňe sürmek üçin hyzmatdaşlyk edýär. Mirhat we topary üçin bu guramalar bilen baglanyşyk üstünlik gazanmak üçin aýgytly ädimdir.

“Biz köplenç konfliktiň ähli tarapynda adamlaryň bardygyny ýatdan çykarýarys. Meseläni netijeli çözmek üçin iki tarap bilen hem işjeň gatnaşmaly” -diýdi Mirhat. “Biziň wezipämiz, hukuk goraýjy guramalar tarapyndan gynamalaryň ulanylmagyna garşy göreşmek we jogapkärçilige çekmek. Men bu ýagdaýa oňyn üýtgeşikligi girizmegi maksat edinýärin.”